Алаштың айтулы азаматы, ҚР жаратылыстану ғылымдары академиясының толық мүшесі, физика-математика ғылымдарының кандидаты, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Құрмет ҚАБДЫҚАЙЫРҰЛЫ туралы сыр шертпекпіз. Өйткені ол көзден кетсе де, көңілден кетпек емес...
Алматыдан ат арытып келетін нағашы ағамыздың қасында әйел біткеннің өңдісі, сұлу, жылы жүзді, мейірімді, әр баланы көрген сайын айналайыны қатар жүретін жеңгеміз Нағима бірге болушы еді. Бір-бірінен үйлесім тапқан, жаратылыстары бөлек жұбайлар болады, міне, екеуі дәл тауып қосылған жұп еді. Ұзын бойлы, қапсағай денелі, қалың шашын артына қарай қайырған, кең маңдайлы ағамыздың қасында еліктің лағындай, сүйкімді Нағима апамыз келе жатқанда қатты қызығушы едік... Сөйткен нағашымның жер бесікте тыныстағанына да жылдар жылжып өтіпті. Өмірінің ақырғы сәтін туған ауылында өткізген ағамыздың ата-баба ортасынан орын алып, Есбол ауылындағы төбешікте жатқанына бақандай тоғыз жыл болды. Қазақстан Республикасы ғылымына өлшеусіз із қалдырып, сүбелі үлес қосқан Құрмет Қабдықайырұлы өмірде қандай болғаны жөнінде қалам тербеп көрелікші.
Білімді азамат 1937 жылы 5-ші қарашада Атырау облысы Есбол ауданы (бүгінде Индер) Комитерн елді мекенінде дүниеге келеді. Нарынның Мәмбет құмына аунап өскен үш ұл, екі қыздың ең кенжесі. Білімге деген құштарлық табиғаты ерекше құм өресінен бастау алып, қалыптасқандай ма дерсің. Әкесі Қабдықайыр ұсталық етсе, анасы Нәзипа қолының берекеті бар, 101 жасқа келсе де қолынан ұршығы мен бес инесі түспеген, сүйегі асыл адам еді.
Оқуға зерек қыр баласы Зеленый, Елтай, Индердегі білім ордаларында сауат ашып, 1954 жылы толық орта мектептің білімін алып, оқуын жалғастыру үшін арман қанатына мініп, Алматыға аттанады. Қарапайым отбасынан шыққан, қара сирақ баланың жолы болып Қазақ мемлекеттік университетінің физика-математика факультетіне оқуға түседі. Қаланы көрмеген ауыл баласының білімге деген ынтасы ауып, кітапхананы екінші үйіне айналдырып, жатақханаға жатарға ғана келетін. Ең қиын мамандықты таңдаса да басқалардан озық шыққан Құрмет ағамыз университетті үздік бітіріп шығады. Бірақ ол білімімен шектеліп қалмай Украинаның Харьков қаласындағы политехникалық институттың аспирантурасына оқуға түседі. 1966 жылы математика саласындағы интегралдық-дифференциалдық теңдеулер жүйесінің шартын анықтап, оның нақты формуласын қорытып шығарып, осы ғылыми нәтижесі бойынша кандидаттық диссертациясын қорғап шығады. 1966 жылы доцент, 1974 жылдан бастап Қазақ мемлекеттік университетінің және Алматы халық шаруашылығы институтының жоғары математика кафедрасының меңгерушісі болады. Сол жылдары қазақтың студент жастарына арнап, «Жоғары математика», «Курс математики», «Есептер жинағы» кітаптарын жазып шығарады. Шәкірт тәрбиелеу ісіне алғыр Құрекең 1983 жылы Семей педагогика институтында проректор, ал 1985 жылы профессор атағына ие болады. Ғылым соңына біржола түскен ол 1994 жылы докторлық диссертациясын қорғап, бұл еңбекте екі мамандықтан «Жалпы педагогика» және «Математиканы оқу әдістемесі» бойынша доктор атағының толық иесі атанады. «Үйрене білген үйрете де біледі» демекші, саналы ғұмырын студенттерге арнап 1986-2002 жылдары Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде «Жоғары математика және оқыту әдістемесі» кафедрасы меңгерушісі болып еңбек етті. Осы жылдар ішінде 234 ғылыми еңбек жазса, оның 40-тан астамы оқу құралы ретінде монографияға енген. Оның бәрі болашақ ұрпаққа қалдырған мол мұра еді. Өз ісіне шын берілген ағамыз кейінгі шәкірттеріне де қамқорлық танытты, мәселен, 13 ғылым кандидаттары мен 1 доктордың шығуына бірден-бір сүбелі үлесін қосты. Олардың бүгінде біразының доктор, профессор атағына ие болуы осы Қ.Қабдықайырұлының ұшан-теңіз еңбегінің арқасында деуге әбден болады.
Озық ойлы профессордың қаламынан шыққан оқулықтар мен оқу құралдары тек Қазақстанда емес, Өзбекстан, Қырғызстан Республикаларының жоғарғы оқу орындарында оқулық ретінде пайдаланылады екен. Міне, инемен құдық қазғандай білім жолындағы оның еңбегі лайық бағаланып, Алаш қайраткері, даңқты ұстаз Ахмет Байтұрсынов атындағы медальдің иесі атанады.
Құрмет ағамыз ұлы Абайды өзіне пір тұтып, шығармаларын зерделей оқып, бірнеше жырын жатқа айтумен қатар, Абайдың әндерін орындағанда кең дауыстағы әуені шарықтап тұратын дейді тыңдаушылар. Поэзия мен проза жанрына терең үңіліп, мағынасы мен маңыздылығына баса назар аударатын ол Махамбет, Шәкәрім, Пушкин, Лермонтов, Грибоедов өлеңдерін жатқа оқып қана қоймай, жастардың санасына сіңіруді мақсат тұтқан.
Ол ұлт жанашыры ретінде қазақ тілінің мәртебесін көтеріп, мемлекеттік тіл деп қабылдауы үшін көп еңбек сіңіргендердің бірі. Зайыбы Нағима Ахметқызы екеуі 500 қол жинап, біраз мемлекеттік «есіктің» табалдырығын тоздырып, жігері жасымай, қазақ тілі үшін күрескен.
Осыдан біраз бұрын, яғни 2007 жылы облыстық «Ақ Жайық» газетіне «Бір уыс топырақ» атты эссесін жариялағанымызда, 70 жасында өзінің балалық шағы өткен Нарын құмына барған ағамыз сағынышын баса алмай ерекше күй кешкеніне тоқталғанбыз. Араға 64 жыл салып балалық шағы өткен туған жерге оралуы, ыстық құмда жалаң аяқ жүріп, әуелете ән салып, балалық шағын сағына еске алғандағы әсерін сөзбен жеткізу мүмкін емес.
Ойын баласы құмдағы батпанды ұстап алып, құйрықтарын бір-біріне байлап, төбелестіріп, соның қызығына тоймаушы еді. Тіпті бір күні ол шағылдың арасында ойнап отырып, бір түп жусанның қасында ұйықтап қалады. Оны ауыл болып іздеп тапқанда қызуы көтеріліп, кейін үйге әкелгенде сандырақтап шалықтап, есіріп, әке-шешесінің жаны қалмайды. Молдаға оқытқаннан ба, жоқ әлде жер қазып, ел кезіп жүрген орыстардың берген дәрісінің септігі тигені ме, бірнеше күннен кейін есін жиған... Балалық шағы да осындай қызыққа толы болыпты. Бұл академиктің туған жерге соңғы баруы еді. Тоғыз жылдан кейін өмірден озды.
Ол отбасында адал жар, сүйікті әке болды. Құрмет ағамыз Алматының ару қызы Нағима Ахметқызымен бас қосып, жарты ғасыр бірге тату-тәтті ғұмыр кешті. Нағима апаның әкесі Ахмет 1941 жылы Ұлы Отан соғысына аттанып, 1945 жылдың 22 ақпанында қаза табады. Жалғыз қыз болса да есті болып өсіп, білім алып, кейін Құрметтей жар сүйеді. Жарасты отбасында ұлдары Фархат дүниеге келіп, әке ісін жалғастырды. Ол Мәскеудегі университеттің физика-математика факультетін үздік бітіріп, кандидиттық дисертациясын абыройлы қорғаған. Екі немересі Жәутіков атындағы физматты аяқтап, бүгінде ата жолын қуып, еңбек етіп жүр.
Қысқасы, Құрмет Қабдықайырұлы еліне адал қызмет етті. Баянсыз бақ пен арзан атаққа алданбады. Еңбек елеусіз қалғандай, қазіргі дәуірде білім мен ғылым ұмытылды. Сондықтан да туған жері даңқты ұлдарының еңбегін елеусіз қалдырмай, ауданның Құрметті азаматы, не болмаса бір көшеге атын беруді ойластырса, ұрпаққа өнеге болар ма еді?!
Ләззат ҚАРАЖАНОВА,
Қазақстан
Журналистер одағының мүшесі,
Ақпарат саласының үздігі,
Елтай ауылы
