Республика күні қарсаңында біз тиісті орындардан "Қазақстан" және "Республика" есімді қанша адам тұрып жатқанын сұрастырып көрген едік, деп хабарлайды AtyrauPress тілшісі. 

Бұл туралы Стратегиялық жоспарлау және реформа агенттігі Ұлттық статистика бюросы мәлім етті.

Елімізде "Казахстан" немесе "Қазақстан" деген есімдер 31 адамға қойылған. Олардың біреуі әйел де, қалғаны ер адам. Олардың сегізі Ақмола, жетеуі Қарағанды, үшеуі Қостанай, екеуі Маңғыстау облыстарында, бесеуі Астана және екеуі Шымкент қалаларында тұрады. Ал, Ақтөбе, Алматы, Батыс Қазақстан және Павлодар облыстарында бір-бір адамнан бар екен. Ал, "Республика" есімді азамат әзірге тіркелмеген.

Амандық САҒЫНТАЙҰЛЫ

Бұл сұраққа ҚР Сыртқы істер министрлігі жауап берді. 

Еске салайық, Мемлекет басшысының 2 қыркүйектегі № 636 Жарлығына сәйкес 2024 жылғы 6 қазанда Қазақстанда атом электр станциясын салу бойынша жалпыреспубликалық референдум өтеді.
Қазақстанның шетелдегі мекемелерінің жанынан 59 шет мемлекетте 74 референдум учаскесі құрылды.

«Дауыс беруге қатысу үшін белсенді сайлау құқығы бар, тиісті шет мемлекетте тұратын немесе жеке, қызметтік, оқу, іскерлік пен туристік мақсатпен жүрген және ҚР азаматының жарамды паспорты бар Қазақстан Республикасының азаматтары референдум учаскесі құрылған Қазақстанның дипломатиялық немесе консулдық өкілдігіне жүгіне алады», делінген хабарламада.

Шетелдегі мекемелерде дауыс беру «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» ҚР Конституциялық заңының 38-ші бабының 1-ші тармағына сәйкес референдум өткізілетін күні (2024 жылғы 6 қазан, жексенбі) жергілікті уақыт бойынша сағат 07:00-ден 20:00-ге дейін өткізіледі.

Адам іс-әрекеті нәтижесінде парниктік газдың шығарылуы климатты нашарлатып, ауаны ластайды. Сондықтан әр ел электр энергиясын өндіру мәселесін қоршаған ортаға зиянсыз технологияға көшіруге тырысады.

Тәуекелдерді ескеру маңызды

Табиғи уран өндіруде әлемдік өндірістің 50%-дан астамын өндіретін елміз. Біздегі кен орындарының бірегейлігі – оны ұңғымада жер асты шаймалау (ЖАШ) әдісімен игеруге мүмкіндік бар. МАГАТЭ классификациясына сүйенсек, біздегі уран кен орындарының көпшілігі рулон типті құмтас кен орны санатында.
«Елдегі энергия өндірісінің шамамен 70%-ы көмірге негізделген электр стансаларынан алынады. Бұл еліміздің энергетикалық жүйесі көмірге тәуелді екенін көрсетеді. Ал гидроэнергетика үлесі шамамен 10%-ды құрайды. Мұнай мен газ өндіру де маңызды, бірақ оның көп бөлігін экспортқа жібереміз. Жаңартылатын энергия көздері де дамып жатыр, алайда жалпы үлесі әзірге аз. Осы тұрғыдан алғанда, АЭС салу елдің энергетикалық тәуелсіздігін арттырып, уран қорын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл жоба ұзақ мерзімді экономикалық пайда әкеліп, экологиялық жағынан таза энергия көзі бола алады. Сонымен қатар АЭС тұрақты энергиямен қамтамасыз етіп, жаңартылатын көздерге қосымша ретінде қызмет етеді. Технологиялық даму мен халықаралық ынтымақтастықты күшейту де маңызды артықшылықтар қатарында. Алайда қауіпсіздік пен қалдықтарды басқаруға ерекше назар аудару қажет», дейді Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ректоры Жанар Амангелдіқызы.
«Halyk Finance» басқарма төрағасының кеңесшісі Мұрат Темірхановтың айтуынша, ел экономикасының дамуына кері әсерін тигізіп отырған 4 негізгі проблема бар.
«Елдегі электр энергиясының тапшылығы аймақтарға біркелкі бөлінбеген. Көмір зауыттары мен электр желілерінің жоғары тозуына байланысты елде электр қуатымен қамтамасыз ету тиісті деңгейде сенімді емес. Төмен тарифтерге байланысты электр энергетикасы саласындағы бизнес рентабельді емес, бұл ағымдағы жөндеуге, жаңа қуаттар мен желілерді салуға инвестицияларды айтарлықтай қысқартады. Мемлекеттің жеке бизнестің орнына электр энергетикасына инвестицияларды қаржыландыруға қосымша қаражаты жоқ. Өкінішке қарай, бұл мәселелер 20 жылға жуық уақыт бойы шешімін таппай келеді. Қазір де мемлекет тарапынан оларды шешудің нақты реформалық бағдарламасы жоқ», дейді.

Неге жеке инвестиция жоқ?

Электр энергетикасы саласында жеке инвестицияның өте төмен деңгейімен байланысты терең проблемалар жинақталып қалды. Соңғы 10-15 жылда электр, жылумен жабдықтау саласында ағымдағы жабдықтар мен ғимараттарды жөндеуге, жаңартуға қаражат жетпейтін болды. Бұл ретте  мемлекет қана жаңа генерациялауға, электр беру қуаттарын салуға инвестиция құйып жатыр. Сондықтан салада негізгі қордың өте жоғары тозу деңгейі байқалады. Бұл облыс пен республикалық деңгейдегі дағдарысқа әкеліп соқтырады.
«Үкіметтің стратегиялық құжаттарында негізгі сұрақтың жауабы түсініксіз: елде электр энергетикасын дамытуды қалай қаржыландыру керек? Оны екі сұраққа бөлуге болады: Салаға жеке инвестицияны қалай тартуға болады? Егер жеке инвестиция келмесе, мемлекеттік бюджет тапшылығын ескере отырып, электр қуатын өндіру қуатын арттыру қалай қаржыландырылады? 2023-2029 жылға арналған Тұжырымдамада электр энергетикасын дамытуға қатысты үш маңызды мәселе қарастырылмаған: Негізгі қордың тозуын азайту мен электр энергиясы тапшылығын жоюға қанша инвестиция қажет? Бұл инвестицияны кім, (мемлекет, жеке бизнес) қалай қаржыландырады? Жеке инвестицияны тарту мен инвестиция қайтарымы, рентабельділігін қамтамасыз етуге электр энергиясы тарифін қанша көтеру керек? Құжат осы сұрақтарға жауап беруі тиіс еді», деп ойын жалғады М.Темірханов.
Сарапшы пайымынша, АЭС салу туралы бастама – дұрыс шешім, дегенмен құрылысты бастамас бұрын электр энергетикасында түбегейлі, қайтымсыз реформалар жүргізу қажет.
«Ұлттық ядролық орталық» РМК Астана филиалының директоры Майра Мұқышеваның айтуынша, әлемнің дамыған озық елдері атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалануды жеделдетіп жатыр. Ұлттық ядролық орталықтың (ҰЯО) негізгі құзыреттерінің бірі – атом энергетикасының қауіпсіздігіне қатысты тың зерттеулер жасау. Орталық ғалымдары жүргізген зерттеулердің нәтижесі ядролық технологиялардың ірі өндірушілерінде үлкен сұранысқа ие. Мысалы, CORMIT жобасы аясында алынған ғылыми деректер Жапонияда жұмыс істеп тұрған АЭС-те белсенді аймақтың арнайы балқыту тұзақтарын салу кезінде сәтті іске асырылды. Ядролық орталық IV буын реакторларының қауіпсіздігі саласында таяу болашақта атом энергетикасының негізіне айналатын сұйық металмен салқындатылған жылдам нейтрондардағы реакторлардың үлкен көлемін анықтауда ауқымды жұмыстар жүргізіп жатыр.
«Қазір «Ядролық физика институтында» білікті, тәжірибелі мамандар, инженерлік-техникалық персоналды иондаушы сәулелену көздерімен жұмыс істеуді ұйымдастыру әдістеріне, атом энергиясын пайдалану саласындағы қолданыстағы нормалар мен қағидаларға сәйкес иондаушы сәулелену көздерімен қауіпсіз жұмыс істеу қағидаларына, радиациялық жағдайдағы жұмыстарды бақылауға оқытатын Радиациялық қауіпсіздік жөніндегі оқу орталығы жұмыс істейді. Сонымен қатар 2016 жылы Үкімет бастамасымен АҚШ Энергетика министрлігінің Ядролық қауіпсіздік жөніндегі ұлттық әкімшілігінің қолдауымен институт базасында Ядролық қауіпсіздік жөніндегі оқу орталығы ашылған. Бұл орталық МАГАТЭ ядролық физикалық қауіпсіздік саласындағы оқыту және қызметке жәрдемдесу орталықтарының халықаралық желісіне кіреді», дейді «Ядролық физика институтының» аға ғылыми қызметкері, PhD докторы Дмитрий Шлимас.
Мысалы, «Ядролық физика институтының» Астана филиалында ядролық жол мембраналарын өндіруге бастапқы материал ретінде пайдаланылатын сәулелендірілген полимерлі пленка өндірісі жолға қойылған. Ол жоғары технологиялық өнімдерді өндіруге негіз болады. Олар көпфункционалды, тіпті медицина мен нанотехнология саласында да жиі сұранысқа ие. Институт сонымен қатар радиофармацевтикалық препараттардың бірнеше түрін шығарып, республикалық емдеу мекемелеріне жеткізеді.
«Қазақстандық атом электр стансалары» ЖШС жетекші инженері Асуан Сиябековтың сөзінше, еліміздің бұл салада өте үлкен ғылыми әрі кадрлық әлеуеті бар.
«Ұлттық ядролық орталық» пен кәсіби ортада көпке жақсы таныс «Ядролық физика институты» табысты жұмыс істейді. Оның айналасында ғылыми зертханалар мен зерттеу орталықтары шоғырланған. Атом саласындағы мамандарды төрт жетекші жоғары оқу орны дайындайды. 2010 жылдан бастап «Болашақ» бағдарламасы аясында «Атом өнеркәсібі», «Атом ядросы мен бөлшектерінің физикасы», «Техникалық физика» (Атом электр стансалары мен қондырғылары), «Ядролық инженерия» бағытында мамандар даярланды», дейді маман.
Еуразия Ұлттық университеті «Ядролық физика, жаңа материалдар және технологиялар» кафедрасының докторанты Солтанбек Нұргүлдің айтуынша, қазір бұл университетте Ядролық физика кафедрасының жұмыс істеп жатқанына 15 жылдан асты. Онда 600-ге тарта бакалавр, 200-ден астам магистрант, 100-ге тарта докторант даярланған.
«Біздің кафедраның өзгелерден ерекшелігі – бакалавр студенттер 4 жыл емес 5 жыл бойы білім алады. Себебі соңғы курста арнайы бағдарлама арқылы Ресейдің Дубна қаласындағы жоғары оқу орнына барып, білімін толықтырады. Сөйтіп, біздің бакалаврлар екі жоғары оқу орнының дипломын қатар алып шығады. Елімізде ядролық физика саласының қаншалықты маңызды екенін, әл бүкіл әлем елдерінде осы сала мамандары үлкен сұранысқа ие екенін осыдан да көруге болады. Сондықтан әрбір отандасымыз бейбіт атом – болашақтың сенімді энергия көзі екенін терең түсініп, ұққаны дұрыс», дейді докторант.

Атом электр станциялары — әлемдегі электр энергиясын өндірудің маңызды көздерінің бірі. Олар аз көміртекті энергияны қамтамасыз етіп, жаһандық экологиялық мәселелерді шешуге көмектеседі. Қазақстанда АЭС салу тақырыбы көптен бері талқыланып келеді. Бұл тақырып елдің энергетикалық болашағы үшін маңызды болса да, ол бірқатар артықшылықтар мен тәуекелдерді қамтиды. 

Мен 1976-78 жылдары Семей ядролық сынақ полигоны зардабын жоюға қатысып қайтқан едім. 1987 жылы Чернобыль апатын заласыздандыруға жіберді. Әскерде болғандар дайын жауынгер саналатын. Сондықтан әскери комиссариат шақырды, бұл өзі соғыс сияқты болды ғой. Бізді Қазақстан атынан жіберді. Бірден Украинаға бардық. Үстімізде әскери киім. Киевте бізді әскерилер күтіп алып, әскери округке апарып, әр топқа бөлді. Ол кезде қайда баратынымызды да білген жоқпыз. Кейін радиациясы бар жерге жіберетінін айтып, қайда баруға болатыны, қай жерді баспау керегі жөнінде нұсқау берді. Жарылыс ошағынан 60 шақырым жердегі казармаға орналастырған соң, арнайы әскери киім берді. Ол жерде он шақты часть болды. Төртінші блокты білесіз, сол жерде дәнекерлеуші болып жұмыс жасадық. Берілген 2-3 минутта тапсырылған тапсырманы орындап, шығуымыз керек. Кезекпен жібереді. Жалпы, радиация аймағында 4-5 сағатан артық жұмыс жасауға болмайтын. Біз радиация деңгейін төмендетуге және оның таралуына кедергі келтіретін жағдайлар жасауға бағытталған іс-әрекеттерді орындадық. Атқарылған жұмыс көлемі орасан зор болды. 15 күн сол жақта, 15 күн әскери бөлімде жұмыс істедік. Тал-теректер қып-қызыл болып тұратын. Жемістері піскен. Жиһаздарымен бос қалған үйлер, қабырғаға ілінген фотосуреттер… Бәрі көз алдымда. Жаспыз, рұқсат етілмесе де, қызықтап қарайтынбыз. Радиациялық сәулені мөлшерден көп алған болуым керек, үш айдан соң елге жіберді.

Атом электр станциясын салу – экономикалық және экологиялық артықшылықтары бар күрделі жоба. Қазақстанның уран қоры мен энергетикалық тәуелсіздігі үшін бұл маңызды қадам болар еді. Дегенмен, қауіпсіздік мәселелері мен радиоактивті қалдықты басқару проблемалары шешуді қажет ететін басты міндеттер болып қала береді. Сондықтан АЭС салу туралы шешім қабылдағанда барлық тәуекелдер мен артықшылықтарды жан-жақты талдау қажет. Сол себепті де референдумға бір кісідей қатысып, дұрыс таңдау жасаған жөн.

Аманбай БӘКЕСОВ,

Чернобыль ардагері

Биыл 3 қыркүйекте қабылданған қаулы негізінде аккредитация 2024 жылғы 30 қыркүйекте, Астана уақыты бойынша сағат 18.00-де аяқталды. Осылайша, барлығы 177 байқаушы ресми тіркеуден өтті. 30 шет мемлекеттен және 4 халықаралық ұйымның өкілдері бар. Сыртқы істер министрлігі байқауға 5 ірі халықаралық ұйымға, оның ішінде Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы Демократиялық институттар және адам құқығы жөніндегі бюросына, Тәуелсіз мемлекеттер достастығына, Шанхай ынтымақтастық ұйымына, Түркі мемлекеттерінің ұйымына және Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңеске шақыру жолдады. 

ЕҚЫҰ тарапынан байқаушы болмайды. Өйткені, ұйымның алдағы айларға жоспарланған сайлауларға байланысты іс-шаралары көп. Сондықтан елімізге миссия жібере алмайды. Қазір байқауға қатысатын халықаралық ұйымдардың қатарында ТМД, ШЫҰ, Түркі мемлекеттерінің ұйымы, Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес бар.

Жалпы республикалық референдумға 30 шет мемлекеттің өкілдері қатысады. Олардың ішінде ерекше атап өтетін, 4 орталық сайлау органының төрағалары келеді. Олар: Әзербайжан Орталық сайлау комиссиясының төрағасы Мазаир Панахов, Беларусь Орталық сайлау комиссиясының төрағасы Игорь Карпенко, Тәжікстан Орталық сайлау және референдум комиссиясының төрағасы Бахтиёр Худоёрзода, Өзбекстан Орталық сайлау комиссиясының төрағасы Зийниддин Низамходжаев.

Мұхтар ЕРМАН,

Орталық референдум комиссиясының хатшысы

Мен бүгін Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлының барлық деңгейдегі мәслихаттар депутаттарының II республикалық форумында сөйлеген сөзін толықтай тыңдап шықтым.

«АЭС құрылысына қатысты өз ұстанымымды бұған дейін бірнеше рет айттым. Әлемдегі прогрестен шет қалмау үшін біз бәсекелестікте өз артықшылықтарымызды пайдалануымыз керек. Азаматтар қолдап дауыс берсе, бұл Тәуелсіз Қазақстанның бүкіл тарихындағы ең ірі жобаға айналады. Атом электр станциясын салу – ұзақмерзімді жоба. Бірақ бұл бастама еліміздің орнықты дамуын онжылдықтарға ілгерілетеді, сондай-ақ инженерлер шоғыры мен әртүрлі бейіндегі мамандар легін даярлауға жағдай жасайды. Демек, оның пайдасын қазіргі жастарымыз бен болашақ ұрпақ көреді» деді Президент.

Расымен де, АЭС құрылысы бір жылда жүзеге жүзеге асатын жоба емес. Сондықтан енғұрлым ерте қимылдасақ, соғұрлым ұтамыз. Бұған дейін де айтып жүргенімдей, АЭС-тың пайдасы, біріншіден энергия тапшылығын жою, екіншіден Париж меморандумына сәйкес жасыл экономика, таза экология қағидасына Қазақстан елінің сәйкес келуі. Бұл жерде бір килограмм уранның шығаратын энергия қуаты 100 тонна көмір немесе 60 тонна мұнайдың шығаратын энергия қуатымен тең екендігін және АЭС жыл сайын 20 миллион тоннаға дейін көмірқышқыл қалдығының алдын алатындығын айта кеткен жөн. Үшіншіден, шикізат көзі болып табылатын уран Қазақстанда жылына 20 мың тонна өндіріледі. Әлемдегі уран өндірісі көлемінің 40%-ы және Қазақстан уран қоры мен өндіруден алғашқы орында. Ал, 2018 жылдан бастап уран сату көлемі бойынша бірінші орынға ие. Бұдан бөлек, АЭС құрылысы жүргізілген кезде 12 мыңнан астам адам жұмыс жасаса, 7-8 жылдан кейін АЭС құрылысы бітіп, АЭС-тің өнімін тұтынатын кезде 2 мыңдай адам, оның 400-і маман инженер болады деп тұжырымдалуда. Қазақстанда АЭС-те жұмыс жасайтын кадрларды Ұлттық ядролық орталық, Ядролық-физика институты, Әль-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті және осы университетте ашылған Мәскеу физика-техникалық институтының филиалы, сонымен қатар Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті дайындауда.

Бекет КЕНЖЕҒҰЛОВ, техника ғылымдарының докторы, профессор